راه های غلبه بر عصبانیت را به کودک یاد دهید

دریانیوز// کودکان احساسات مختلفی از جمله خشم را تجربه می‌کنند و وظیفه والدین این است که بتوانند شیوه‎‌های کنترل خشم به کودک را آموزش دهند. در واقع خشم در ابتدا احساسی است که کودک نمی‌داند چگونه باید با آن برخورد کند و در صورتی که مورد غفلت قرار گیرد، می‌تواند سبب طرد شدن کودک از جانب هم‌سن و سالان، افت تحصیلی و اشکال در سلامت روانی در بزرگسالی شود. شیوه‌هایی مانند بازی درمانی، داشتن قوانین و آموزش مهارت‌های مقابله‌ای سالم می‌تواند به کاهش خشم در کودکان کمک کند. در این شماره به گفتگو با نسیم جعفری، روانشناس کودک، مدرس دانشگاه و محقق و پژوهشگر در حیطه روانشناسی کودک است پرداختیم و از دریچه نگاه او به مسأله کنترل خشم در کودکان نگریستیم.

دریا: خشم در کودکان چه تعریفی دارد؟
خشم نیز مانند بسیاری از احساسات و رفتارهای انسانی لازمه داشتن زندگی خوب و مناسب است و در مواقع مناسب، فوایدی نیز برای فرد به همراه دارد. به گونه ای که در موقعیت هایی نظیر خطر و تهدید، بروز دادن خشم می تواند جان ما را نجات دهد. پس خشم هم می تواند مثل بقیه عواطف انسان کاربردی و مفید باشد.  خشم را یک احساس ثانویه می‌دانند، زیرا ما برای حفاظت از خودمان در برابر احساساتِ آسیب ‌پذیر دیگر یا پنهان کردن آنها، به خشم متوسل می‌شویم و منظور از ثانویه بودن این احساس، این است که قبل از خشم ممکن است احساس هایی چون ترس، ظلم و … داشته باشیم که پنهان شدن این احساسات اولیه منجر به بروز حس خشم می شود.

دریا:  خشم در کودکان چگونه بروز پیدا می کند؟
۱- مشاهده و الگوپذیری‌: یادگیری اولین و مهم‌ترین دلیل پرخاشگری در کودکان است. همانطور که بارها یادآور شدیم،کودکان به طور مستقیم از والدین الگو برداری  می کنند و اگر به عنوان پدر یا مادر خُلق و خویی عصبانی و پرخاشگر داریم، فرزندانمان نیز پرخاشگر می شوند چراکه کودکان با والدین خود همانند سازی می‌کنند و این همانندسازی کاملاً ناخودآگاه صورت می‌گیرد. یادمان باشد که حتماً لازم نیست با خودِ کودک پرخاشگری کرده باشیم؛ همین که او شاهد پرخاش پدر و مادر با یکدیگر یا دیگران باشد، این رفتار را فرا می‌گیرد. مشاهده‌ی فیلم‌های خشن و بازی‌های کامپیوتری نیز شامل این الگوپذیری می‌شود.
۲- ناکامی: ناکامی از دیگر دلایلی است که به پرخاشگری می‌انجامد. وقتی کودک به هدف خود دست نیابد و ناکام شود، یکی از رفتارهایی که از او سر می‌زند پرخاشگری است و اگر با پرخاشگری به خواسته‌ی خود برسد این رفتار در او تثبیت می‌شود.
۳- اضطراب‌ : کودکان مضطرب کودکان ناآرامی هستند. آن‌ها پرخاشگری می‌کنند .
۴- افسردگی‌:  همراه بودن پرخاشگری وکج خلقی در کودکان با علامت‌های دیگری، چون شب ادراری، دوری گزیدن، گریه‌های بی دلیل و افت تحصیلی در مدرسه می‌تواند نشانه‌ای از افسردگی باشد.
۵- عوارض مصرف دارو:  مصرف برخی از دارو‌ها دارای عوارض جانبی از جمله کج‌خلقی و پرخاشگری است که البته با قطع مصرف (تحت نظر پزشک)
خاتمه می‌یابد.
۶- مدرسه‌: کودکان گاهی در مدرسه قربانی پرخاشجویی سایر دانش‌آموزان یا معلمان هستند و این باعث می‌شود که خود آن‌ها نیز پرخاشجو شوند.

 دریا:  مهارت کنترل خشم در کودکان را چگونه تقویت کنیم ؟
کودکان معمولا در درک تفاوت میان احساس عصبانیت و رفتار پرخاشگرانه مشکل دارند. به کودکتان یاد دهید که احساس خستگی و عصبانیت و ناامیدی شان را برایتان بگویند و به کلام آورند. در کودکان اغلب احساساتی مثل ناراحتی و آسیب به شکل رفتار پرخاشگرانه نمود پیدا می کند. همچنین، به او بگویید که احساس عصبانیت کردن خوب است. عصبانیت هم مثل بقیه احساسات است و بعضی وقت ها ما احساس عصبانیت می کنیم و اصلاً چیز عجیب یا بدی نیست، ولی باید بتوانیم عصبانیتمان را با کلام ابراز داریم نه اینکه با رفتار پرخاشگرانه، کتک زدن یا فحش دادن بروز دهیم.
فرصت هایی را برای صحبت کردن درباره عصبانیت با کودکتان فراهم کنید و در موقعیت های مختلف احساس  عصبانیت تان را به شکل کلامی بروز دهید. مسئولیت رفتار خود را بپذیرید وقتی که عصبانی می شوید از کوره  در می روید بعد از کودک معذرت خواهی کرده و رفتار صحیح خود را بروز دهید.یک قانون نوشته شده در خانه تان بگذارید که مشخص می کند که چه کار می توانند بکنند وقتی که عصبانی می شوند و اگر قانون را رعایت نکنند چه پیامدهایی برایشان دارد. قوانین عصبانیت باید با مرکزیت ادب و احترام باشد چون احساس عصبانیت این حق را به آنها نمی دهد که به دیگری بی احترامی کرده یا به آنها آسیب بزنند و پرخاشگری بطور کلی ممنوع است.
کودکان نیاز دارند راه های مناسب غلبه بر عصبانیت را یاد بگیرند. و بهتر است به جای اینکه بگوییم برادرت را نزن و به آنها بگوییم که چه کار کن وقتی احساس عصبانیت می کنی. و وقتی شما از شیوه گوشه نشانی به عنوان قانون استفاده می کنید تا تنبیه، کودک یاد می گیرد که در اوج عصبانیت در گوشه ای آرام بگیرد تا عصبانیتش فروکش کند.از همه مهمتر اینکه به او راههای غلبه بر عصبانیتش را یاد دهید:مثلاً وقتی خیلی عصبانی است محل مناقشه را ترک کند،یا چند دقیقه به خود فرصت دهد تا حالش بهتر شود،یا به صورت کلامی از خود دفاع کند،مثلاً به خواهرش بگوید: «اصلاً از کارت خوشم نیامد».به طور کلی شما می بایست راه‌های حل مسئله را به کودک یاد دهید.

دریا: مهارت کنترل خشم در کودکان از چه سنی می توان آموزش داد؟
البته یادگیری مشاهده ای و شیوه ای که بزرگسالان و اطرافیان در مواجهه با این موقعیت ها از خود نشان  می دهند، در عملکرد کودک موثر است. اما در یک تربیت فعال و مداخله ی بهنگام می توانید این مهارت از سن دو سالگی به بعد بتدریج و با زبان کودکانه با بچه ها تمرین کنید.از سه سالگی به بعد کودک از درک بیشتری برخوردار شده و حالا می توانید یک گفتگوی دو طرفه با او داشته باشید. برای این منظور ابتدا  درباره ی انواع احساسات با کودک صحبت می کنیم.این کار را می توانید با گروه های چند نفره در خانواده یا حتی کلاس انجام دهید. بعد با کمک شما یا به تنهایی تصاویری را از روزنامه یا مجلات بریده و سپس روی میز یا زمین بچینید و درباره ی احساس هر کدام  صحبت کنید.

دریا: نقش و جایگاه والدین در کنترل خشم در کودکان چه می تواند باشد؟
به طور کلی همراهی والدین، محور اصلی کنترل خشم کودکان می باشد.بسیاری از شما این بازی‌ها را می‌شناسید و گاهی با فرزندتان آن‌ها را بازی کرده‌اید؛ اما شاید ندانید همین بازی‌های ساده راهی برای تــخلیه روانی و  هیجانی و کنترل خشم فرزندتان می‌باشد. در ادامه تعدادی بازی که می‌تواند به آموزش مهارت کنترل خشم کودکان کمک کند را بیان می‌کنیم.
حباب بازی: حباب بازی، یکی از همان نوع بازی‌های ساختن و خراب کردن است. کودکان برای ساختن حباب، مجبورند تنفس آرام، طولانی و آهسته داشته باشند و همین مسئله، به آرامش کودک کمک می‌کند. این بازی برای کودکان ۳ تا ۵ ساله مناسب است. بــازی کودکان یکی از مهمترین عوامل رشد و کسب مهارت کودکان است که می تواند در ســلامت روان آن ها نیز بسیار موثر باشد.
گِل بازی و خمیر بازی:  یکی از بهترین بازی‌ها برای پرورش و تربیت کودک، گِل بازی و خمیر بازی است. گِل بازی و خمیر بازی، هم برای رشد خــلاقیت کودک و هم برای تخلیه هیجانی و کنترل خشم او موثر است. بهتر است در این بازی از قالب‌های آماده استفاده نکنید تا کودک هیجاناتش را به راحتی و بدون هیچ تسهیل‌کننده‌ای ابراز کند. این بازی برای سنین ۳ تا ۱۱ سال مناسب است و به کاهش پــرخاشگری کودکان کمک می‌کند.
پاره کردن روزنامه: برای کودکتان مقداری روزنامه باطله تهیه کرده و به او بگویید هر وقت عصبانی شد و خواست واکنش نشان دهد، روزنامه‌هایش را تا آنجا که می‌تواند پاره کرده و
ریز ریز کند.
بادکنک‌های خشم: این بازی، بیان مستقیم خشم است. کودک با نفس‌های سنگین و عمیق به داخل بادکنک، می‌تواند انتقال خشم خود به داخل بادکنک را لمس کند و ببیند. والدین باید به او بفهمانند که نفس‌های او، همراه با خشم است که در حال پر کردن بادکنک می‌باشد. سپس از او بخواهید که بادکنکش را بترکاند. او بدون اینکه به کسی آسیبی برساند خشم خود را تخلیه کرده است. همچنین کودک می‌تواند با تخلیه باد بادکنک و مشاهده آن، خالی شدن خشم را مشاهده کند. به این ترتیب عــصبانیت کودکان فروکش کرده و آرامش خواهند یافت.
بازی پا کوبیدن: در این بازی کودک مجاز است که پاهایش را به هرشکلی که می‌خواهد به زمین بکوبد. باید سعی کنید که سلامت کودک به خطر نیافتد و یا کفش پای او باشد یا در زمینی نرم به این کار بپردازد. به او بگویید که عصبانیت و خشمش، با هر ضربه از پاهایش خارج شده و روی زمین پخش می‌شود.
بازی لاک پشت ماورا : این بازی بر اساس قــصه درمانی است و به کودک می‌گوییم که لاک پشتی در گذشته‌ها زندگی می‌کرده که مانند تو عصبانی می‌شده و از خود پرخاشگری نشان می‌داده است. تا این که روزی پدربزرگش او را صدا می‌زند و به او الگوهایی یاد می‌دهد. بعد از توضیح داستان به بیان مراحل آن  خواهیم پرداخت.
در مرحله اول به کودک یاد می‌دهیم که وقتی عصبانی شد صحنه را ترک کند و و از جمع خارج شود. سپس مقداری فکر کند و خود را آرام کند.در مرحله دوم به او آموزش می‌دهیم که چند نفس عمیق بکشد و در مرحله بعد بتواند دست خود را بر روی شکمش گذاشته و ۳ ثانیه نفس خود را حبس کند و با ۳ شماره هوای درون ریه‌های خود را تخلیه کند. در مرحله چهارم کودک باید به این مسئله فکر کند که در آن لحظه چه کاری می‌توانسته انجام دهد و در آخرین مرحله کودک به جمع  و گروه باز می‌گردد. قصه درمانی و بازی درمــانی کودکان از روش های بسیار موثر و کاربردی در جهت درمان و رفع اختلالات رفتاری و روانی کودکان است که می تواند نتایج خوبی به همراه  داشته باشد.
نکته بسیار مهم در استفاده از بازی برای کنترل خشم کودکان این است که کودک به تنهایی موضوع را یاد نمی‌گیرد، بلکه کاملا وابسته به آموزش والدین هستند. بنابراین، والدینی که به روش‌های تربیتی مسلط نباشند و نتوانند یا نخواهند برای آمــوزش به کودکان خود وقت بگذارند، در آینده نمی‌توانند انتظار رفتار منطقی و معقول از او  داشته باشند.

دریا: کلام آخر؟
به کودک یاد بدهید که در وهله اول، سعی کند از محیط خارج شود و برای آرام شدن صبر کند. همچنین لازم است که والدین در طول این بازی‌ها، به کودک، هیجان خشم را توضیح داده و در طول بازی‌ها، به او نشان دهند که چگونه خشم از سر و بدن او به نوک انگشتان می‌آید و با کاری که می‌کند، از بدن او خارج می‌شود. کــنترل خشم، مهارتی است که اگر درست آموخته شود، تضمین یک زنــدگی سالم و بی دردسر را در آینده  خواهد داد.