از برقع های رنگی تا تفنگ های دشتستان چهره‌ی دیگر زنان جنوب

دریانیوز// زنان جنوب ایران، از دشت‌های پهناور خوزستان تا سواحل خلیج فارس، نه‌تنها ناظر تاریخ بوده‌اند، بلکه خود آن را ساخته‌اند. در کوچه‌های باریک و بادگیرهای بندر، در بازارهای پرهیاهوی هرمز، در سفرنامه‌های جهانگردان، و حتی بر سنگ‌نگاره‌های باستانی، ردپای آنان را می‌توان دید. گرچه بسیاری از متون تاریخی بر مردان تمرکز دارند، اما با نگاهی ژرف‌تر، روایت‌های زنان را نیز می‌توان از میان اسطوره‌ها، حکایت‌های شفاهی و نوشته‌های کهن بیرون کشید.

در دوران باستان، زنان در جنوب ایران نه‌تنها خانه‌دار و مادر، بلکه صنعتگر، دریانورد و حتی الهه بودند. در معابد چغازنبیل، زنان را می‌بینیم که با دستانی پر از پیشکش، برای دعا به درگاه خدایان می‌روند. کاوش‌های هفت‌تپه نشان می‌دهد که آنان در بافت پارچه‌های ابریشمی و ساخت سفال‌های منقوش مهارت داشتند.

در دوره هخامنشیان، الواح تخت جمشید از زنان جنوب به‌عنوان «کارگران ماهر» یاد کرده‌اند که روغن خرما می‌ساختند و ماهی خشک می‌کردند. حتی هرودوت، تاریخ‌نگار یونانی، از زنان قبیله‌های ساحلی فارس یاد می‌کند که در غیاب مردانِ دریانورد، هم خانه را اداره می‌کردند و هم زمین‌های کشاورزی را مدیریت.در دوره ساسانی، زنان جنوب ایران پا به عرصه تجارت گذاشتند.

در بندر سیراف، که روزگاری قطب تجارت جهانی بود، آنان در خرید و فروش مروارید و ادویه با بازرگانان هندی شریک بودند. کشف مُهرهای شخصی متعلق به زنان تاجر، ثابت می‌کند که آنان ثروت و جایگاه مستقلی داشتند. زنان روحانی زرتشتی نیز در معابد آتش حضور داشتند و حتی در متون مذهبی مانند دینکرد، از زنی به نام پوراندخت یاد شده که در جنوب ایران، متون اوستایی را به دیگران آموزش می‌داد.

با ورود اسلام، زنان جنوب همچنان در قلب تجارت و زندگی اجتماعی باقی ماندند. ابن بطوطه، جهانگرد مشهور، هنگام عبور از بندر هرمز، زنانی را توصیف می‌کند که با نقاب‌های ابریشمی سرخ، در بازارها با شرکای هندی خود چانه می‌زنند. او همچنین از مهارت آنان در ساخت قایق‌های بادبانی و بافت تورهای ماهیگیری شگفت‌زده می‌شود. در همین دوران، برخی از زنان، علاوه بر تجارت، در دفاع از سرزمین‌شان نیز نقشی کلیدی داشتند. نام بی‌بی مریم، بانویی که در برابر نیروهای پرتغالی ایستادگی کرد، در افسانه‌ها باقی مانده است.

روایت‌های شفاهی می‌گویند که او رهبری جنگ‌های چریکی را بر عهده داشت و در دل تاریکی شب، با قایق‌های کوچک، ضربه‌های سختی به اشغالگران وارد می‌کرد.در برابر استعمارگران، زنان جنوب فقط نظاره‌گر نبودند. در قرن شانزدهم، هنگامی که پرتغالی‌ها بندرعباس را اشغال کردند، زنان با پخش شایعاتی درباره مسمومیت آب، آنان را به وحشت انداختند و مجبور به فرار کردند. در قشم، زنی به نام بی‌بی خاتون با سازمان‌دهی ماهیگیران، ارتباط دریایی پرتغالی‌ها را مختل کرد.

در دوران قاجار، در شورش تنباکو، زنان بوشهری با تحریم کالاهای انگلیسی، نقشی اساسی در مقاومت اقتصادی ایفا کردند. زینب پاشا، بانویی دلاور از دشتستان، تفنگ بر دوش گرفت و علیه خوانین محلی و استعمارگران انگلیسی جنگید. نام او هنوز هم در اشعار محلی جنوب زمزمه می‌شود.

اما زنان جنوب تنها در سیاست و مبارزه خلاصه نمی‌شوند؛ آنان قلب تپنده‌ی فرهنگ و سنت‌های این سرزمین نیز بوده‌اند. صدای آواز زنان قشقایی و بختیاری، هنگام چیدن محصول، هنوز در مزارع فارس طنین‌انداز است. رقص یَزَله، که زنان بندری در جشن‌ها اجرا می‌کنند، نه‌تنها نمایش شادی، بلکه نمادی از قدرت و همبستگی است. در پوشش، برقع‌های رنگارنگ که در برخی مناطق استفاده می‌شود، بیشتر از آنکه وسیله‌ای برای پوشاندن چهره باشد، نشانگر هویت قبیله‌ای زنان است. در خوزستان، زنان عرب با سکه‌هایی که روی لباس‌هایشان می‌دوزند، ثروت و جایگاه خانواده‌شان را به نمایش می‌گذارند.

در معیشت سنتی، زنان در صنایعی مانند مرواریدشناسی، صید ماهی و صنایع‌دستی، ستون‌های اصلی اقتصاد بودند. آنان در تشخیص و ارزش‌گذاری مرواریدها تخصص داشتند. در برخی قبایل، زنان با تورهای دست‌باف در آب‌های کم‌عمق ماهی می‌گرفتند. بافت حصیر از برگ نخل و گلیم‌های دریایی با نقش موج و ماهی، علاوه بر آنکه سنتی دیرینه بود، منبع درآمد بسیاری از خانواده‌ها نیز محسوب می‌شد.

در تاریخ معاصر نیز زنان جنوب در عرصه‌های مختلف درخشیده‌اند. طاهره سجادی، از نخستین زنانی بود که در بندرعباس مدارس دخترانه تأسیس کرد و تحصیل را برای بسیاری از دختران محروم ممکن ساخت. در سیاست، فاطمه کعبی، نماینده مجلس از خوزستان، در دهه ۱۳۶۰ برای حقوق زنان عشایر جنگید. در حوزه محیط زیست، زنان جزیره قشم، در پروژه‌های حفاظت از لاک‌پشت‌های دریایی و جنگل‌های حرا، نقشی پیشرو دارند.

زنان جنوب ایران، از معابد باستانی ایلام تا کلاس‌های درس بندرعباس، از بازارهای مروارید سیراف تا سنگرهای جنگ با استعمار، همیشه حضوری تأثیرگذار داشته‌اند. آنان تنها روایتگران تاریخ نبودند، بلکه آن را با دستان خود ساختند. و هنوز هم، در صدای امواج خلیج فارس، در ترانه‌های کار زنان قشقایی، و در برق چشمان دختران جنوب، می‌توان بازتاب این تاریخ پرفرازونشیب را دید.